Viktor Jerofejev: 'Anna's lichaam"Niet alleen verstokte communisten moeten de onttakeling van het systeem en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie met lede ogen hebben aangezien.Ook dissidente kunstenaars, met name degenen die zich door vorm en inhoud van hun kunst verzetten tegen het politieke en culturele klimaat van de staat, moeten even iets hebben weggeslikt. Avant-garde houdt om twee redenen op avant-garde te zijn: als de gevestigde orde bepaalde kunstuitingen inlijft in het geheel van culturele verworvenheden (de grote angst van elke avant-garde kunstenaar) óf wanneer het systeem waartegen men ageert, ophoudt te bestaan. En uitgerekend dit laatste gebeurde in de U.S.S.R. Met zijn roman 'Een schoonheid uit Moskou' werd Viktor Jerofejev de literaire exponent van de nieuwe koers. Het feit da t een dergel ijk, in o.a. politiek en erotisch opzicht vrijmoedig boek in het 'nieuwe Rusland' kon verschijnen, zei iets over de veranderingen, die zich voltrokken. Het boek werd wereldwijd enthousiast onthaald. Al eind jaren '70 verscheen in het Westen vertaald werk van Jerofejev. In Nederland bijvoorbeeld publiceerde hij in 1979 onder de naam Venedikt Erofeev 'Moskou op sterk water - Russische miniaturen'. Kenners beschouwden hem als een avant-garde auteur 'avant la lettre'. Exemplarisch daarvoor is het titelverhaal uit de kleine bundel 'De kanarie'. Daarin beschrijft de auteur op uiterst komische (en tegelijk navrante) wijze dat en waarom het volgens de communistische regels verboden is om een dode kanarie te leren vliegen. Ook een aantal verhalen in 'Anna's lichaam', die -naar mag worden aangenomen bewust- zijn gedateerd om ze te kunnen plaatsen in de periode voor de 'Russische dooi' intrad, zijn te lezen als een allegorie op het Sovjet-communisme. Deze const a tering beïn v l oedt en bemoeilijkt een objectieve beoordeling van de literaire kwaliteiten van Jerofejevs werk. Enerzijds is het praktisch onmogelijk om de cultureel-maatschappelijke context waarin literatuur ontstaat geheel buiten beschouwing te laten. Anderzijds is het niet onterecht om de vraag te stellen of er nog wel sprake is van een literaire meerwaarde, wanneer de betreffende literatuur is ontdaan van tijdgebonden elementen. Nadat het eerste enthousiasme rond 'Een schoonheid uit Moskou' wat was bekoeld, was het precies die vraag, die de literaire kritiek stelde. En een van de conclusies luidde dat de roman dan nog steeds heel goed was, maar niet beter dan wat er aan 'goed literair werk' elders in de wereld verscheen. En zo hoort het natuurlijk ook. Wereldliteratuur moet je met wereldliteratuur vergelijken en met niks anders. Uitgeverij Arena koos er om de een of andere duistere reden voor om niet de volledige titel van het titelverhaal op de omslag te z et ten, wat i n h et Russische origineel -voor zover te ontcijferen- wel gebeurde. Wellicht vond men het tweede deel van de titel wat al te programmatisch als boektitel: 'Anna's lichaam, of het einde van de Russische avant-garde'. Maar de verhalen laten zich moeilijk lezen zonder voortdurend te denken aan en te zoeken naar -soms versluierde, in andere verhalen overduidelijke- verwijzingen, beelden en symbolen, waarin Jerofejev iets zegt of wil zeggen over het politieke, sociaal-maatschappelijke of culturele klimaat van zijn land. Het gevaar bestaat dat door de ijver om alles te duiden het plezier in het lezen, in de vorm en in het verhaal zelf vergald wordt. De indringende stijl, de razendknappe dialogen en de absurdistische taferelen in veel verhalen, gecombineerd met onwaarschijnlijke gebeurtenissen en verrassende voorvallen, dwingen echter bijna tot het zoeken naar diepere betekenislagen. Verreweg het best komen Jerofejevs literaire kwaliteiten tot hun re cht in de kort ere v erhalen: het titelverhaal, het zeer korte, krachtige slotverhaal 'De ketter', 'Perzische seringen' en 'Herfst in Boldino'. Voor de liefhebber van Russische literatuur, voor de aanhanger van het absurdisme, voor wie zich graag verliest in het allegorische verhaal, heeft Jerofejev ongetwijfeld veel te bieden.
